تقسیم سود در شرکت های تعاونی یکی از مباحث مهم و کاربردی در حوزه حقوق شرکت ها به شمار می آید که همواره مورد توجه فعالان اقتصادی و اعضای این نوع شرکت ها قرار دارد. شرکت های تعاونی با هدف بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی اعضا و تامین نیازهای مشترک آن ها شکل می گیرند. همین رویکرد نظام تقسیم سود را در این شرکت ها از دیگر اشکال شرکتی متمایز می سازد.
تقسیم سود در شرکت های تعاونی
برخلاف شرکت های سرمایه محور که تقسیم سود بیشتر بر مبنای میزان سهام استوار است، در شرکت های تعاونی تمرکز بر مشارکت اعضا و اصول عدالت اجتماعی قرار دارد. از آن جا که بخش قابل توجهی از سود این شرکت ها باید طبق قانون به ذخایر مختلف و اهداف تعاونی تخصیص یابد، درک صحیح از مکانیزم تقسیم سود در این نوع شرکت ها برای اعضا و مدیران حیاتی است. در ادامه این مقاله از تکسفیر به جزئیات ساختار حقوقی، قانونی و اجرایی تقسیم سود در شرکت های تعاونی پرداخته می شود.
شرکت تعاونی چیست؟
شرکت تعاونی نوعی از شرکت است که با هدف تأمین نیازهای مشترک اعضای خود و ارتقاء شرایط مادی و اجتماعی آنان برای مدت نامحدود تأسیس می شود. این شرکت ها می توانند در زمینه های متنوعی از جمله تولید محصولات صنعتی یا کشاورزی، فروش، مصرف، مسکن، بیمه، وام و اعتبار یا حتی نمایندگی کارخانه ها فعالیت داشته باشند.
اگر چه قانون تجارت ایران انواع مختلفی از شرکت های تعاونی را به رسمیت می شناسد، اما در عمل بیشتر بر دو نوع تولیدی و مصرفی تمرکز دارد. شرکت های تعاونی می توانند از نظر ساختار حقوقی به شکل شرکت های سهامی نیز درآیند، مشروط بر اینکه ماهیت تعاونی آن ها حفظ شود و اصول اساسی تعاون نقض نشود. این انعطاف پذیری باعث شده تا شرکت های تعاونی در قالب های مختلف و متناسب با نیازهای جامعه تشکیل شوند و از حمایت های قانونی خاصی برخوردار باشند. ثبت این شرکت ها از طریق سامانه جامع ثبت شرکت ها انجام می شود.
ویژگی های مهم شرکت تعاونی
اصل بر مشارکت گسترده و منصفانه در شرکت های تعاونی اعضاست. وجود حداقل هفت عضو برای تأسیس یک تعاونی الزامی است که این موضوع خود بر ماهیت مردمی این نوع شرکت ها تاکید دارد. همچنین حداقل ۵۱ درصد سرمایه باید توسط اعضا تأمین شود، موضوعی که موجب می شود تعاونی ها از وابستگی بیش از حد به سرمایه گذاران خارجی یا نهادهای دولتی فاصله بگیرند.
البته دولت و نهادهای عمومی می توانند از طرق مختلف مانند اعطای وام بدون بهره یا عقود اسلامی در تأمین مالی تعاونی ها کمک کنند، اما بدون آنکه الزامی به عضویت داشته باشند. این ویژگی ها به همراه ساختار دموکراتیک تصمیم گیری و امکان نظارت اعضا بر عملکرد مدیران باعث شده تا شرکت های تعاونی جایگاهی ویژه در اقتصاد مشارکتی و عدالت محور پیدا کنند.
ویژگی های مهم شرکت تعاونی
روش تقسیم سود در شرکت های تعاونی
تقسیم سود در شرکت تعاونی تابع مقررات خاصی است که بر پایه اصول قانونی و رعایت منافع جمعی اعضا طراحی شده است. در پایان هر سال مالی ابتدا حداقل پنج درصد از سود خالص به عنوان ذخیره قانونی کنار گذاشته می شود. این مبلغ باید تا زمانی که به یک چهارم میانگین سرمایه سه سال گذشته شرکت برسد، به طور مستمر ذخیره شود. پس از آن ممکن است با پیشنهاد هیأت مدیره و تصویب مجمع عمومی تا پنج درصد دیگر به عنوان اندوخته احتیاطی تخصیص یابد.
این اقدام جنبه اختیاری دارد و برای مقابله با شرایط اضطراری یا پیش بینی نشده در نظر گرفته می شود. چهار درصد دیگر از سود، باید به طور الزامی به صندوق تعاون اختصاص داده شود تا در توسعه فعالیت های آموزشی و ترویجی تعاونی ها به کار رود. همچنین با تصمیم مجمع عمومی می توان بخشی از سود را به عنوان پاداش به کارکنان، مدیران یا بازرسان تخصیص داد. نهایتاً سود باقی مانده بر اساس ضوابط مشخص در اساسنامه شرکت میان اعضا تقسیم می شود، مشروط بر آن که این سود از شش درصد در سال تجاوز نکند.
انتقال سهم هر شریک در شرکت تعاونی
سهام در شرکت های تعاونی به شکلی طراحی شده که انتقال آن در راستای اهداف مشارکتی و عضویت محور این شرکت ها صورت گیرد. اعضا می توانند سهم خود را بدون نیاز به تأیید سایر اعضا به دیگر اعضا یا افراد واجد شرایط انتقال دهند. در گذشته انتقال سهام تنها به اعضای موجود مجاز بود. اما طبق مقررات جدید، این الزام برداشته شده است.
با این حال در عمل همچنان انتقال باید به افرادی انجام شود که شرایط عضویت در تعاونی را دارند. این نکته نشان می دهد که در شرکت تعاونی سهم نه تنها جنبه مالی دارد، بلکه نوعی ابزار مشارکت در ساختار تصمیم گیری و اداره شرکت محسوب می شود. بنابراین برخلاف شرکت های سهامی که انتقال سهم صرفاً جنبه مالکیتی دارد، در شرکت های تعاونی این انتقال با هدف حفظ انسجام و اهداف تعاونی صورت می گیرد.
انتقال سهم هر شریک در شرکت تعاونی (1)
ذخیره قانونی و اندوخته احتیاطی
مفاهیم ذخیره قانونی و اندوخته احتیاطی در شرکت های تعاونی دو بخش مهم از فرآیند مدیریت مالی شرکت را تشکیل می دهند. ذخیره قانونی با هدف تضمین ثبات مالی و افزایش سرمایه داخلی شرکت به صورت الزامی هر سال از سود خالص کسر می شود. همچنین تا زمانی که به سطح مورد نظر قانون نرسد، شرکت موظف به ادامه این ذخیره گذاری است.
در مقابل اندوخته احتیاطی با اینکه ماهیت اختیاری دارد. اما اهمیت زیادی در تاب آوری شرکت در برابر ریسک های احتمالی، بحران های اقتصادی یا حوادث غیرمنتظره دارد. اختصاص این اندوخته با تصویب مجمع عمومی و با پیشنهاد هیئت مدیره انجام می گیرد و حداکثر پنج درصد از سود خالص را در بر می گیرد. این دو ابزار مالی به شرکت کمک می کنند تا ضمن رعایت الزامات قانونی آمادگی بهتری برای مواجهه با چالش های مالی آینده داشته باشد.
نتیجه گیری
نحوه تقسیم سود در شرکت های تعاونی یکی از ابعاد اساسی عملکرد این نهادهای مردمی و مشارکتی است که ارتباط مستقیمی با عدالت اقتصادی، انسجام سازمانی و رشد پایدار آن ها دارد. برخلاف شرکت های سودمحور که تمرکز بر منافع سهامداران دارند، شرکت های تعاونی با رویکردی فراگیرتر عمل می کنند و سود حاصل را با رعایت اصول قانونی در جهت منافع جمعی اعضا و تقویت بنیان های اقتصادی شرکت به کار می گیرند.
رعایت الزاماتی مانند ذخیره قانونی، پرداخت به صندوق تعاون، امکان اختصاص پاداش و وجود اندوخته احتیاطی همگی نشان دهنده طراحی دقیق ساختار مالی در این شرکت هاست. در نهایت تقسیم سود باقی مانده نیز بر اساس توافقات اساسنامه ای میان اعضا انجام می شود تا هم رضایت فردی تامین شود و هم هدف اصلی تعاونی یعنی ارتقاء وضعیت اقتصادی و اجتماعی اعضا محقق گردد. درک این فرآیند برای تمام اعضای تعاونی ضروری است تا بتوانند به شکلی آگاهانه در تصمیم گیری ها شرکت و آینده اقتصادی شرکت را تضمین کنند.